تبادل
لینک هوشمند
درباره مؤلف
نام و نسب و زادگاه
نام وى ياقوت فرزند عبد اللّه و لقب او شهاب الدين و كنيهاش ابو عبد اللّه بود.در اعلام المنجد نام وى( يعقوب) در ذيل:( ياقوت رومى) آمده است. درباره زادگاه وى برخى از مورخان را در خواندن تركيب« الحموى مولى» به صورت« الحموى المولد» اشتباهى رخ داده و زادگاه او را حماة يا حماترجوع به حدود العالم ص 173 چاپ آقاى دكتر ستوده ذيل حمات و اصطخرى ص 164 و دمشقى( نخبة الدهر) ص 107 در ذيل حماة و روضات الجنات ب 91 و ريحانة الادب ص 351 ج 1 شود. از بلاد شام شمردهاند. شهر مزبور در مقابل حمص و حلب بوده و بسبب لطافت آب و هوا مردم آن بزيبا رويى شهرت داشتهاند. در صورتى كه ياقوت بر حسب نوشته متنهاى معتبر، رومى نژاد بوده و در آن سرزمين متولد شده است ليكن در خردسالى وى را با گروهى از مردم روم اسير كرده و به بغداد آورده و در آنجا فروختهاند. خريدار وى بازرگانى بنام عسكر حموى يا بگفته مؤلف معجم المطبوعات عسكر پسر ابو نصرعسكر بن ابراهيم حموى.( زركلى). حموى بوده و بدين سبب ياقوت را بوى نسبت دادهاند و به ياقوت حموى شهرت يافته است بنابراين( حموى المولد) كه در برخى از متنها آمده درست نيست.در معجم المطبوعات و ريحانة الادب و هدية العارفين و جز آنها بجاى حموى مولى( حموى المولد) آمده است اما زركلى در پايان شرح حال وى مىنويسد درباره نسبت وى به حموى ارجح اين است كه اين نسبت از مولاى وى بدو منتقل گشت. در مقدمه همين كتاب( مشترك) چاپ وستنفلد نيز چنين است: الحموى مولى، البغدادى منشاء. و چنانكه خواهيم ديد وى در بغداد پرورش يافته است.
تاريخ تولد و مرگ
صاحب هدية العارفين و مؤلف معجم المطبوعات تاريخ تولد وى را 575 و زركلى 574 ه. آوردهاند و صاحب معجم المؤلفين و زركلى 1178 نوشته و در اعلام منجد 1179 م است اما ناشران چاپ 20 جلدى جديد معجم البلدان در مقدمه ج 1 مىنويسند كه درباره تاريخ تولد وى چيزى بدست نيامده است. تاريخ در گذشت وى در زركلى و مقدمه معجم البلدان و معجم المطبوعات و هدية العارفين 626 ه. و در معجم المؤلفين و اعلام منجد و زركلى 1229 م است.
پيش آمدهاى زندگى او
هنگامى كه بازرگان حموى يا عسكر ياقوت را خريد چون خود به نوشتن آشنا نبود وى را به مكتب سپرد تا خواندن و نوشتن بياموزد و آنگاه در تنظيم و ضبط كارهاى بازرگانى خويش از وى بهره برگيرد. ياقوت تا حدى به نحو و لغات آشنا شد و مولاى وى عسكر كه در بغداد سكونت داشت به ياقوت نيازمند گشت و او را براى كارهاى بازرگانى به اين سوى و آن سوى مىفرستاد كه از آنجمله بارى به كيش و بار ديگر به عمان و بگفته برخى بشام سفر كرد.زركلى ليكن در سال 596 ه. او را آزاد كرد و از خويش دور ساخت و ياقوت از آن پس از راه نسخهنويسى كتب امرار معاش مىكرد و در ضمن از كتابهاى مزبور دانش نيز مىآموخت و سودهاى فراوان برمىگرفت. ديرى نگذشت كه عسكر نسبت به ياقوت بر سر مهر آمد و او را به نزد خويش باز خواند و بسفرىبه« كيش» فرستاد. عمر رضا كحاله صاحب معجم المؤلفين. براى كارهاى بازرگانى گسيل داشت و چون ياقوت از آن سفر بازگشت مولاى وى درگذشته بود.خود ياقوت در ص 344 مشترك مىنويسد:« در قريّه كه كوپى از بغداد بود سكونت گزيده است. ياقوت از تركه مولايش مقدارى كه او را بر بازرگانى قادر مىساخت از همسر و فرزندان وى باز ستد و بدينسان وى را از خويش خشنود كردند و ياقوت آن را سرمايه بازرگانى خويش ساخت و بدين پيشه ادامه مىداد و به ترتيب به شهرهاى دمشق و حلب و موصل و اربل سفر كرد و آنگاه به خراسان رفت و در شهرهاى آنجا بازرگانى مىكرد و دير زمانى در مرو اقامت گزيددر مقدمه معجم البلدان چنين است: تا سرانجام در خوارزم سكونت گزيد. او به كتابخانههاى آن شهر مىرفت و از كتابهاى آنها سودهاى فراوان برمىگرفت و بسيارى از تأليفهاى خويش را در آنجا تدوين كرد و در آن شهر بهمين سان بسر مىبرد تا هنگامى كه چنگيز خان مغول در سال 616 ه.( 1219 م) آهنگ غارت و تاراج آن شهر كرد و ياقوت از بيم جان خويش از آن شهر گريخت در حالى كه نتوانست اندكى هم از دارايى خويش را با خود ببرد از اينرو در راه به رنجها و دشواريهاى ناگوار و جانكاه دچار گشت تا سرانجام به موصل رسيد و چندى در آن شهر بسر برد سپس به سنجار و از آنجا به حلب رفت و در بيرون آن شهر در( خان) يا كاروانسرايى اقامت گزيد تا در 20 رمضان در سن 51 يا 52 سالگى درگذشت.صاحب معجم المؤلفين مىنويسد: ياقوت كتابهاى خويش را بر مسجد زيدى واقع در دروازه دينار بغداد وقف كرد و در خان( كاروانگاه) بيرون شهر حلب چشم از جهان بربست. ديرى از مرگ وى نگذشته بود كه مردم بوى درود مىگفتند و از فضل و ادب و تبحر وى در دانش ياد مىكردند.
پايگاه علمى وى
مورخان و عالمان تراجم احوال ياقوت را مورخ ثقه، از پيشوايان دانش جغرافى، لغت دان و اديب و شاعر و نثر نويس ماهر و عالم بصير در تقويم بلدان خواندهاند و بيشك جهان اسلام و محققان امروز مرهون تحقيقات علمى وى بويژه در جغرافيا و جغرافياى تاريخى و ديگر دانشهايى كه درباره آنها به تحقيق پرداخته است مىباشند و تنها كافى است كه كتاب كبير او معجم البلدان براى هميشه نام وى را زنده و جاويدان نگاه دارد.
سفرهاى ياقوت و برخوردهاى وى با دانشمندان عصر خويش
چنانكه ديديم ياقوت در ضمن انجام دادن كارهاى بازرگانى مولاى خويش و سپس آنگاه كه باستقلال به بازرگانى پرداخت بشهرهايى همچون بغداد و كيش و عمان و شام و موصل و اربل و حلب و سنجار و خوارزم و مرو سفر كرد و در اين سفرها چون گذشته از كار بازرگانى با ديد علمى نيز وضع شهرها و ناحيههاى گوناگون را مورد بررسى قرار مىداد از اينرو دانستنيهاى بسيار و توشههاى گرانمايه و بهرههاى فراوان از لحاظ دانش جغرافيا گرد آورد و سپس همه آنها را مبناى تأليف بزرگ خويش معجم البلدان و ديگر تأليفهاى خويش همچون مشترك( همين كتاب) كه برگزيدههاى آن را بفارسى برگرداندهايم، قرار داد.
وى در ضمن اين سفرها با دانشمندان و محدثان و قاريان و ديگر عالمان ديدارها كرده و از محضر آنان سودها برگرفته و گاه نيز به مناظره و بحث مىپرداخته است.
صاحب معجم المطبوعاتو به پيروى از او صاحب ريحانة الادب نيز اين حكايت را آورده است. مىنويسد: وى بعلت مطالعه برخى از كتابهاى خوارج تعصب شديدى بر ضد على عليه السّلام داشت چه معتقدات خوارج سخت در ذهن وى ريشه دوانيده بود از اينرو هنگامى كه در سال 613 در دمشق بود با يكى از علويان كه به مهر على تعصب داشت مناظره مىكرد و ميان آندو سخنانى رد و بدل شد كه نسبت دادن آنها به على( ع) ناروا بود بدين سبب مردم آن شهر به مخالفت شديد با وى برخاستند و نزديك بود به كشتن وى دست يازند اما ياقوت از بيم جان از آنجا گريخت و در حال بيم و هراس سخت به حلب رفت و از آنجا هم شهر بشهر مىگشت تا به خراسان رسيد و هم او مىنويسد: وى در مرو دانستنيهاى بسيار براى تأليف معجم البلدان بدست آورد و آنها را به يارى وزير جمال الدين قفطى در حلب تكميل كرد. خود او نيز در مقدمه مفصل معجم البلدان پس از آنكه شرح مشبعى درباره موضوعهاى مهم و پر ارزش كتاب خود مىآورد و انگيزه خويش را بر تأليف آن باز مىگويد و از كتابهاى آكنده از غلط عصر خويش گفتگو مىكند و در فوايد سفر و جهانگردى و سودهاى فراوان كتاب او براى همه اهل دانش: اديب، لغتدان- ستاره شناس و پزشك داد سخن مىدهد و به غلطهاى مؤلفان ديگر درباره جغرافيا اشاره مىكند مىنويسد: نخستين انگيزه من در گردآورى اين كتاب از آنجا پديد آمد كه آنگاه كه بسال 625 در مرو شاهجان مىزيستم و در مجلس شيخمان امام سعيد شهيد فخر الدين ابو المظفر عبد الرحيم پسر امام حافظ تاج الاسلام ابو سعد عبد الكريم سمعانى بودم درباره كلمه حباشه نام جايگاهى كه در حديث نبوى آمده و يكى از بازارهاى عرب در عصر جاهليت بوده است از من توضيح خواستند من گفتم: گمان مىكنم كه حباشه از نظر قياس بر اصل كلمه در لغت بضم« ح» باشد چه كلمه مزبورة بمعنى گروهى از مردم قبيلههاى مختلف است. اما يكى از محدثان گفته مرا رد كرد و گفت: بلكه حباشه بفتح است و سخت بر عقيده خود پايدار بود و به ستيز پرداخت و آشكارا بى هيچ دليلى با عناد و سرسختى به مناظره خود ادامه داد. من بقصد پايان بخشيدن به اين بحث و ستيزهجويى بيهوده به نقل متوسل شدم زيرا در چنين مواردى نمىتوان به اشتقاق و عقل متكى شد ولى كشف آن در متنهاى غريب حديث و لغت نامهها ناممكن گشت با آنكه در آن روزگار در مرو كتابهاى فراوانى بود و بويژه كتابهاى وقفى بسيار يافت مىشد و بدست آوردن آنها بآسانى امكان پذير بود و من اتفاق را پس از سپرى شدن اين شور و غوغا و نوميد گشتن از جستن آن بشيوه بحث و استقرا بدان دست يافتم و خوشبختانه موافق گفته من بود. اين پيشآمد سبب گشت كه دريافتم دانشمندان درين باره به كتابى نيازمندند كه در آن همه كلمهها از لحاظ ضبط صحيح و اتقان و صحت الفاظ از راه نام بردن حركات آنها بشيوه اطمينان بخشى گرد آورى شود تا در چنين ظلمتكدههايى راهنماى آنان باشد و نور صواب را بر دل خواننده بتاباند و من به چنين فضيلتى عالى ملهم گشتم و ضمير من به منقبت بزرگى كه گذشتگان از آن غفلت كرده بودند رهبرى شد. توان گفت كه همه پيروزيهاى ياقوت در راه تأليف متن معتبر و ارزندهاى چون معجم البلدان و تأليفهاى سودمند ديگرى كه در پايان از آنها نام خواهيم برد در پرتو مسافرتهاى بسيار و برخورد با دانشمندان و كسب فيض از آنان و هم بحث و مناظرههاى گوناگون بوده است. چنانكه در ضمن ترجمه همين كتاب دريافتم كه وى گذشته از شهرهايى كه مورخان نوشتهاند بدانها سفر كرده است. گاهى مىنويسد كه فلان شهر يا دهكده را ديدهام و گاه نيز از كسانى كه آنها را ديده نام مىبرد و اگر چه نگارنده موفق نشدم از آغاز بطور استقرا و جامع همه اين گونه گفتههاى وى را يادداشت كنم اما برخى از آنها را كه در اواسط ترجمه بدانها متوجه شدم و يادداشت كردم در اينجا نقل مىكنم.
در صفحه 365 مىنويسد: جزيره كيش را ديدهام. در ص 371 يك بار از اقامت خود در گرگانج خوارزم نام مىبرد و بار ديگر مىگويد: در سال 616 در گرگانج بودم« قس» را كه شهرى ساحلى در سرزمين هند نزديك« دبيل» بوده ديده است.( ص 366). در مرو دهكده« فاشان» و« دربجق» را ديده است. ص 78 او( ص 328). در صفحه 335 مىنويسد: فيروز كوه دماوند را ديدهام. در واسط« المريه» را ديده است ص 396 در خوارزم« دهنمك» را ديده است ص 403 در دمشق« نوى» را ديده است. ص 422. در صفحه 436 از اقامت خود در هرات گفتگو مىكند. در بصره« سيب» را ديده است صفحه 263. در خراسان« شهرستان» و در واسط دهكده« مريفين» را ديده است ص 279 و ص 282 در هرات ابن خوله اندلسى را ديده است ص 374 و ابو محمد عبرتى را مىشناخته است. ص 370 در بغداد احمد قطيعى را ديده است ص 355.
از اينها كه بگذريم ارزش تأليفهاى ياقوت كه در سراسر جهان دانش همه دانشمندان خواه ايران شناسان و خواه ديگران بدانها اعتماد دارند از آنروست كه وى هم به جهانگردى پرداخته و مانند يك محقق با نظر علمى خود خصوصيتهاى مهم شهرها و كشورها را گرد آورده و هم از محققان و دانشمندان پيش از خويش استفاده كرده و در كتابهاى خويش با ذكر نام و كتاب آنان مطالبى از تأليفهاى آنان نقل كرده است چنانكه در همين تأليف از كليه جغرافى نويسان اسلامى و محدثان و مورخان و عالمان ديگر گفتههايى نقل كرده است همچون: ابن حوقل، ابن دريد، ابن سكيت، ابن زولاق، ابن ماكولا، ابن فارس، ابن قطان، ابن مردويه اصفهانى، ابن مهذب صاحب كتابى در تاريخ، خطيب بغدادى صاحب تاريخ معروف، ابو حاتم سجستانى، ابو حذيفه بخارى صاحب كتاب الفتوح، هنائى صاحب كتاب المنضد، ابو داود سجستانى، ابو ريحان بيرونى، سمعانى( ابو سعد) صاحب معجم شيوخ و كتابهاى ديگر، سلفى مؤلف معجم السفر، حاكم نيشابورى، بكرى( ابو عبيد) مؤلف مسالك و ممالك، ابو عبيده زجاجى، احمد بن طيب سرخسى مؤلف اسماء المواضع، ابن فقيه، ادريسى صاحب تاريخ سمرقند و جز آن. اصطخرى، اصمعى مؤلف كتاب جزيرة العرب و تأليفهاى ديگر، انصارى مؤلف كتاب فرحة الانفس فى اخبار الاندلس، بخارى. بشارى مؤلف اخبار بلدان الاسلام- بلاذرى مؤلف فتوح البلدان و جز آن، بيهقى احمد بن حسين بن رشيق، حمزه اصفهانى، دار قطنى، زمخشرى صاحب كتاب الجبال و الامكنه و جز آن، سيبويه، شيرويه ابن شهردار، عمرانى خوارزمى، فضاعى مؤلف: خطط مصر، حفصى مؤلف اليمامة الخارجيه. فاكهى مؤلف كتاب مكه. محمد بن اسعد نسب شناس. ابو على مؤلف تاريخ رقه. مقدسى مؤلف كتاب انساب و جز آن. مداينى مؤلف كتاب الفتوح- واقدى و دهها مورخ و محدث و دانشمند ديگر و اين نشان مىدهد كه ياقوت مانند يك دانشمند امروزى در تأليفهاى خود مشاهده شخصى و نقل از مأخذهاى معتبر را ملاك تأليف قرار مىداده و نوشتهها و كتابهايى محققانه و جامع فراهم مىآورده است.
كتابهاى ياقوت
1- ارشاد الاريب الى معرفة الاديب كه بنامهاى معجم الادباء يا طبقات الادباء يا ارشاد الالباء الى معرفة الادباء نيز آمده است و هر چهار نام از آن يك تأليف است. معروفتر آنها معجم الادباء است اما خود وى در مقدمه معجم الادباء مىنويسد: اين تأليف را ارشاد الاريب الى معرفة الاديب نام نهادم و حاجى خليفه در كشف الظنون و ابن خلكان آن را بنام ارشاد الالباء الى معرفة الادباء ياد كردهاند. وى در اين كتاب درباره زندگى و ترجمه احوال نحويان و لغت دانان و قاريان و مورخان و نسب شناسان و كاتبان گفتگو كرده است و مرجليوث stuoilg raM. S. Dبه تصحيح و طبع آن به هزينه اوقاف گيپ اهتمام ورزيد و از سال 1909 م تا پايان سال 1916 م. بدين امر اشتغال داشت و آن را در هفت جلد منتشر ساخت.
2- اخبار الشعراء يا معجم الشعراء كه گويا نام يك كتاب است و برخى هر يك را باستقلال تأليفى دانستهاند.
3- اخبار المتنبى.
4- المقتطف فى النسبصورت متن از هدية العارفين فى اسماء المؤلفين تأليف اسماعيل بغدادى است. در اعلام زركلى« المقتضب من كتاب جمهرة النسب»، و در ريحانة الادب« المقتضب فى النسب» و در متنهاى ديگر« المقتضب»( مطلق) آمده است. وى در اين تأليف انساب عرب را گردآورى كرده و بظاهر كلمه مقتطف مناسبتر است.
5- كتاب الدول.
6- المبداء و المآل در تاريخ.
7- عنوان كتاب الاغانى.
8- معجم البلدان در شناسايى شهرها و دهكدهها در هر سرزمين و گفتگو از جايگاههاى ويران و آباد و ديگر بحثهاى جغرافيايى. ياقوت اين كتاب را در 20 ماه صفر سال 621 در ثغر حلب بپايان رسانيده و آن را به كتابخانه امام الفضلاء و سيد الوزراء جمال الدين قفطى وزير حلب اهداء كرده است كتاب مزبور باهتمام وستنفيلد در 6 جلد بزرگ چاپ شده و جلد 6 آن مشتمل بر فهرست نامهاى كسان و قبايل است و بيش از 12 هزار نام درين فهرست آمده است. خاورشناس مزبور آنرا در لايپزيك چاپ كرده است.( 1866) آنگاه در مصر باهتمام امين خانجى در چاپخانه سعادت بطبع رسيد و اين چاپ داراى ذيلى است بنام منجم العمران فى المستدرك على معجم البلدان، كه مؤلف در آن مطالبى را كه ياقوت ياد نكرده همچون كشورهاى اروپا و امريكا آورده چه بخشهاى مزبور پس از روزگار ياقوت است خانجى در ذيل ياد كرده از مأخذهاى جديد جغرافى استفاده كرده است.
در سال 1955 دار صادر و دار بيروت دو بنگاه طبع و نشر كشور بيروت بار ديگر معجم البلدان را در بيست جلد چاپ و منتشر ساخته و چند تن از ناشران آن كشور در اين چاپ شركت داشته و نوشتهاند چاپ مزبور مبتنى بر نسخه لايپزيك است كه خاورشناس آلمانى وستنفيلد آن را نشر داده و با سه نسخه ديگر: نسخه برلين- نسخه پاريس و نسخه پترسبورك مقابله شده است و ما در ضمن سرگذشت زندگى وى درباره اين نسخه گفتگو كرديم.
9- مراصد الاطلاع فى اسماء الامكنة و البقاع. درباره نسبت دادن اين تأليف به ياقوت اختلاف نظر است برخى آن را به ابن عبد الحق سنباطى( صفى الدين 658- 739) نيز نسبت دادهاند. برخى بر آنند كه خود ياقوت معجم را بدين نام تلخيص كرده و حاجى خليفه در كشف الظنون ج 5 ص 625 پس از ياد كردن معجم البلدان مىنويسد و مختصر آن تأليف صفى الدين عبد المؤمن است.درباره اين اختلاف نظر رجوع به ريحانة الادب ج 1 حرف ح( حموى) شود. مراصد باهتمام جوينپول( ج 4) در ليدن بسال 1850 چاپ شده و يك جلد آن در سال 1168 در 900 صفحه بهمين نام و منتسب به ياقوت بطبع رسيده است چاپ سنگى آن در ايران بسال 1315 ه. در 429 صفحه منتشر شده و آكنده از غلطهاى فاحش است.و رجوع به معجم المطبوعات در ذيل عبد الحق شود.
10- المشترك وضعا و المفترق صقعا. همين كتابى است كه ما برگزيده آن را بفارسى برگرداندهايم خود ياقوت مىگويد: و آن زبده و برگزيدهاى است از كتاب بزرگ من بنام معجم البلدانرجوع به ديباچه مؤلف در همين كتاب شود. اين كتاب باهتمام وستنفيلد در گوتينگن بسال 1846 م در 370 صفحه چاپ شده است. ياقوت در اين كتاب از دو تأليف ديگر خويش كه در كتابهاى تراجم احوال نام آنها نيامده بدينسان نام مىبرد:
1- اخبار اهل النحل و قصص ذوى الاهواء و الملل( ص 288).
2- اخبار آل سام يا ملوك غور( ص 75).
مأخذهاى شرح حال ياقوت يا كتابشناسى درباره او
در تنظيم اين شرح حال به مأخذهاى: مقدمه معجم البلدان چاپ جديد. مشترك ياقوت. اعلام زركلى. هدية العارفين فى اسماء المؤلفين. معجم المؤلفين تأليف عمر رضا كحاله. معجم المطبوعات ج 1. ريحانة الادب. وفيات الاعيان. و حدود العالم. اصطخرى( مسالك و ممالك) نخبة الدهر دمشقى- روضات الجنات. اعلام منجد مراجعه شده است.
مأخذهاى مؤلف معجم المؤلفين عبارت است از:
1- خطى
سير النبلاء ذهبى 13: 197- 198 فهرس المؤلفين در ظاهريه
2- چاپى
النجوم الزاهره از ابن تغرى بردى 8- 187
شذرات الذهب تأليف ابن العماد 5: 121- 122
مرآة الجنان از يافعى 40: 59- 63.
مقدمه معجم الادباء ياقوت 1: 18- 44
كشف الظنون حاجى خليفه: 4: 6- 363- 1096- 1418- 1580- 1691- 1733- 1734- 1735- 1739.
فهرست الخديوية 5: 156. كتبخانه سنده از كوبرلى زاده 75.
التعريف بالمورخين تأليف عباس غراوى 10- 14.
كتبخانه عاشر افندى از محمد كرد على 72.
شرح حال ياقوت حموى از مقدمه كتاب برگزيده مشترك ياقوت حموى، گنابادی
نظرات شما عزیزان:
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت:
